Cultuur en erfgoed, continuïteit en flexibiliteit

reactie naar aanleiding van de conceptnota Cultuur en Erfgoed van de provincie Gelderland
Gerard Hendrix. 5 december 2015

Inleiding, aanleiding

Ik nam deel aan een van de sessies over het nieuwe beleid, die over erfgoed en ruimte (19 november 2015), wat vertaald werd als leegstand. Ik vond het een vervelende bijeenkomst waarbij iedereen zijn best deed om de eigen positie te benadrukken en het eigen standpunt en de gebruikelijke wensen te debiteren. Er zat nauwelijks structuur in de discussie. Het enige dat het blijkbaar heeft opgeleverd is de notie van 'kiemgeld' een begrip dat, anders genoemd, zo oud is als wat.

Het hield me wel bezig wat er aan de hand was en waar het om ging, om gaat.

Want blijkbaar was de vorige periode (die van de 'tender' en de 'bid'-s, als je tenminste verkoren was als preferred partner) niet goed bevallen, wilde de provincie wat anders dan eerder en lag er een concept beleidsplan. Maar dan?

Twee 'gebeurtenissen' hielpen me verder en lieten me zien waar de pijn zat/zit voor mij en de projecten waar ik me voor inzet.

Velen wijzen erop - Marjolein Sanderman deed dat nog op het digitale platform Cultuur en Erfgoed als reactie op de nota - , dat cultuur en erfgoed niet goed samengaan en elk een eigen behandeling nodig hebben. Het zou gaan om een andere infrastructuur en een ander terrein. De vraag is of dat zo is.

De tweede gebeurtenis was de deelname aan een 'congres' van het TRENDbureau Overijssel, (4 december 2015) waarbij kunst en cultuur op de agenda stonden en drie inleiders die na elkaar hun verhaal vertelden, precies lieten zien waar de discussie in het geval van de workshop in de Honigfabriek over had moeten gaan. Paul Schnabel vertelde het verhaal van de instellingen en de kunst als een cultuuruiting met alle pincodes die daarbij horen; Lucas de Man hield daarna een pleidooi vanuit "Ik weet het ook niet, dus ik ben", maw cultuur is verbinden en netwerken en we zien wel wat er gebeurt maar ik weet wel dat er heel veel tot stand wordt gebracht door alle verbindingen die we aanbrengen. Als derde vertelde Verily Klaassen van de Rabobank eerst over de 'gestolde' kunstcollectie van de bank, maar ze kwam steeds meer te spreken over kunst die instrumenteel is, een rol kan spelen intern en extern; welke, dat weten we ook niet meer precies. Het is in ieder geval meer en anders dan verzamelen en exposeren.

Over cultuur en erfgoed

Er zijn in essentie overeenkomsten tussen cultuur en erfgoed waardoor, wat mij betreft, beide in een adem en in een programma ondergebracht zouden mogen worden. Zowel cultuur als erfgoed bestaan uit twee sferen, werelden: beide kennen een infrastructuur. Dat is bij cultuur de wereld van de instellingen die het aanbod verzorgen, die ondersteunen, en de zeg maar 'grote' cultuurgebeurtenissen (lees, festivals, optredens). Bij erfgoed gaat het om vergelijkbare  instellingen en om het erfgoed (monumenten) zelf, meestal is dat wat die instellingen als erfgoed beschouwen. Bij kunst en erfgoed noem ik dit de harde kant.
Maar beide hebben ook een andere, zachte kant die er steeds meer toe doet, namelijk de beleving, het verhaal, de essentie van cultuur, namelijk het onverwachte, het onvoorstelbare en het schurende. Bij erfgoed is dat er ook meestal in de vorm van het niet-materiële maar ook in de waardering van niet-canonachtig erfgoed dat juist, doordat het vrij is, bescherming krijgt. En dan gaat het om gebouwen en landschappen, in de stad en op het platteland.

Marjolein Sanderman (medewerker Culktuurhistorie gemeente Rheden) komt tot twee aanbevelingen: continuïteit en flexibiliteit. Waarschijnlijk is dat begrippenpaar een veel beter indelingscriterium voor zowel cultuur als erfgoed. 

Het is duidelijk - en dat was ook de teneur van de workshopdiscussie - dat de harde kant om continuïteit vraagt en om een structuur die bekend en erkend is. Dat geldt grosso modo voor cultuur én erfgoed. Van de andere kant is er het onverwachte, het verhaal en de beleving. Dat laat zich veel moeilijker plannen en kan van alle kanten komen. Sterker nog het gedijt bij de gratie van het onplanbare, wat cultuur en erfgoed voor een deel ook zijn.

Gezien het feit dat de overheid de mond vol heeft van participatie, de mondige burger, netwerken en daar echt iets mee zegt te willen, moeten we dat serieus nemen. Dat is mooi, het vraagt wel een geheel andere manier van werken en waarderen.

Aanbevelingen

Vanuit deze analyse kom ik tot de volgende aanbevelingen

• Het programma cultuur en erfgoed kan prima in één programma worden beschreven en gemanaged.
• Voor de harde kant is continuïteit een vereiste, in ieder geval een overweging. Instellingen moeten duidelijkheid hebben over een langjarige committering van de overheid. Anders krijgt die het verwijt van onbetrouwbaarheid.
• Voor de zachte kant is continuïteit als het ware uit den boze. Daag mensen als participanten en mondige burgers uit om mee te doen, om het onverwachte te beleven, om passie te laten zien - een volwaardig aspect van ruimtelijke kwaliteit, hiep hoi -, om vernieuwing en nieuwe doelgroepen aan te spreken: de kunstenaar en erfgoeddeskundige die als creator (Lucas de Man) schept, verbindt en nieuwe doelgroepen betrekt. Het gaat telkens en steeds meer om netwerken en verbinden.
• De harde kant kun je labelen, de zachte kant moet je juist vrijlaten.
• Als overheid ben je heel goed in plannen, programmeren en beheren maar het zal een uitdaging zijn om werkelijk over te laten en vernieuwing toe te laten. Hoe dat in subsidietermen moet gaan is al een opgave op zich.
• De provincie zou straks in ieder geval duidelijk moeten zijn over de mate waarin ze de continuïteit én flexibiliteit, als vertaling van het harde en het zachte, wil honoreren en in welke verhouding. Bijvoorbeeld 50 % bij wijze van spreken als een min of meer strak programma waaraan de 'usual suspects' kunnen deelnemen en 50% ongelabeld, vrije ruimte waarbij het veld aan zet is van het begin tot het einde.
• Ben duidelijk of je het hier echt over wilt hebben en de meer vrije benadering een kans wilt geven want de huidige discussie kan niet anders dan verwarrend zijn en leidt tot meer van hetzelfde.
• Beide keuzes zijn legitiem.