Het Been in de IJssel
Boeken kun je op vele manieren lezen. Het Been in de IJssel van Joris van Casteren is door het documentaire karakter een boek met meerdere lagen; er komen verschillende thema's in voor.
Allereerst leest het boek als een geheel, het verhaal zoals de schrijver dat wil vertellen, van voor tot achter.
De promotietekst van uitgeverij Prometheus presenteert het boek-als-een-geheel als volgt:
"In de zomer van 2005 vindt een visser een menselijk onderbeen in de IJssel. Jaren later is nog steeds niet bekend wie de eigenaar is van het been, dat volgens forensisch onderzoek met grote kracht is 'afgerukt'. Joris van Casteren, gegrepen door dit raadselachtige gegeven, onderneemt in Het been in de IJssel een journalistieke pelgrimage met als doel de ware toedracht te achterhalen. Een doorbraak komt er in 2008: het DNA van het been blijkt overeen te komen met dat van een vermiste Duitser, die in de winter van 2005 in Dusseldorf spoorloos is verdwenen. Zeer vermoedelijk leeft deze man niet meer, hoewel technisch bewijs daarvoor ontbreekt.
In Het been in de IJssel neemt Van Casteren ons mee op zijn waanzinnige speurtocht, die hij doorspekt met literair-filosofische bespiegelingen en verwijzingen naar het leven van deze ogenschijnlijk gewone Duitser die met zijn verdwijnen een spoor van verwarring achterliet. Joris van Casteren levert hiermee wederom een opzienbarende bijdrage aan de literaire non-fictie."
Vanuit de biografie van het landschap zijn er andere aspecten van belang
Het gebied en de mensen
"Het been is aangespoeld in Wijhe. Na de komst van een Duitser in 1766, die in het bezit was van een worstrecept en zijn oog had laten vallen op de vele varkens in het achterland, groeide Wijhe uit tot de belangrijkste vleesproducerende gemeente van het land. Met de firma Meester, befaamd om zijn rolpens uit blik, als grootste werkgever. Het lijkt me uiterst curieus, om niet te zeggen onheilspellend, dat juist Wijhe met een stuk mensenvlees opgescheept is komen op te zitten."
In de roman figureren een paar streekbewoners zoals de medewerkers van de VVV, leden en bestuur van de visvereniging, ambtenaren. En ook de vriendelijke senior medewerkster Burgerzaken van de gemeente Olst-Wijhe "[...] met kort haar en een modieuze bril. Ze draagt een vrolijke blouse en een spijkerbroek. Ze weet nog dat het been gevonden werd. 'De mensen in het dorp spraken erover, ze vroegen zich af van wie het zou zijn.'
In de IJssel bij Wijhe werden eerder levenloze lichamen aangetroffen. 'Dan bleek het iemand die stroomopwaarts, in Deventer of Zutphen, van een brug was gesprongen. 'De vondst van een deel van het lichaam, dat kwam bij [...] weten niet eerder voor." Het is een ambtenaar die heel conscientieus met het been omgaat; mag een niet-essentieel deel van het lichaam, - 'uberlebensnotwendiges Korperteil' - op een kerkhof worden begraven zonder overlijdensakte, etc.
Een ander personage is de plaatselijke begrafenisondernemer. Die is van boer en bestuurder van de Hervormde Kerk, het 'uitvaartgedeelte' voor zijn rekening gaan nemen - want "wij denken dat je daar wel geschikt voor bent' zeiden de andere bestuurders". Zo is hij in het vak gerold. Door hem is er wel wat onduidelijkheid over hoe met het stoffelijk overschot, het been, is omgegaan.
Verder komt nog de visser langs, en de mevrouw van de snackwagen aan de IJssel.
Samengevat: zorgzaam, volgens de regels, formeel, maar ook Sallands, gemoedelijk. Is het hier zoveel anders dan elders?
De rivier, het beheer van de rivier en wat ze allemaal herbergt
De rivier stroomt. Dat is evident. En neemt van alles mee. Op sommige plekken is er zoveel turbulentie dat alles wordt opgewoeld. Voorbij de bijna haakse bochten bij Fortmond "spuwt de rivier haar ingewanden leeg." "De rivieroever ligt hier bezaaid met afval. Flessen, stukken touw, flarden textiel, jerrycans, lege blikken, een stuk van een emmer, half vergaan plastic, verklitte vogelveren, losgeraakte etiketten." "Onder water is Nederland een necropool' zo zegt iemand die bij de waterpolitie werkt, afdeling vermiste personen. Soms gaat het dan om verdrinking, soms om zelfdoding. Het kan gaan om lichamen maar ook om delen ervan. Scheepsschroeven zorgen ook voor turbulentie en iets dat in een scheepsschroef terecht komt wordt "finaal aan gort geslagen".
Stroming is hele belangrijk, waterstand en temperatuur.
Als je de inhoud van de IJssel zou mogen en kunnen onderzoeken zou je een heel nieuwe geschiedenis ervaren en beleven. In haar bedding en haar water zweeft en ligt van alles. Soms ligt het vast aan de vele uitsteeksels, kabels en kettingen onder water. Resten van eerdere tijden, vegetatie, landbouwgif, medicatie en afval. De hele maatschappij kom je er ongediscrimineerd tegen, ieder tijdperk weer anders.
Het been in de IJssel is ook te lezen als een verslag van de omgang met de IJssel. Wat wel en niet mag, vergunningen en regelingen. En vooral alle organisaties, afdelingen en bureaus die zich met de rivier bezighouden. Allemaal nog ingewikkelder als de rivier de grens overgaat wat rivieren nu eenmaal ongehinderd doen.
